“Có người bảo tôi giỏi kiên nhẫn, nhưng thật ra là tôi quen với việc nhìn đất nứt, men cháy, rồi làm lại từ đầu.”
Đó là cách mà anh Minh, 43 tuổi, người thợ làm chum gốm ở Bát Tràng, mở đầu câu chuyện khi tôi hỏi anh về chặng đường 20 năm gắn bó với nghề.
Chúng tôi gặp nhau vào một buổi chiều yên ả. Trong xưởng gốm nhỏ của anh, tiếng quạt thổi men, tiếng bàn xoay, và tiếng than lửa trong lò hòa vào nhau như một bản nhạc nền trầm mặc.
1. Gắn bó với gốm từ khi còn là một cậu bé
Anh Minh sinh ra trong một gia đình làm gốm ba đời. Cha và ông nội anh đều làm chum loại đồ gốm to, nặng, dùng để chứa nước, muối dưa, ủ tương... Từ bé, anh đã quen với việc chạy lon ton trong sân gạch, nơi mẻ chum còn ấm khói và những dấu tay còn in trên đất sét.
“Tôi bắt đầu học làm chum từ năm 15 tuổi. Cha tôi không dạy bằng lời ông để tôi đứng nhìn. Cứ nhìn ông làm từng đường đất, nghe tiếng đất kêu khi quá khô, khi quá ướt, rồi tự mình thử. Làm hỏng thì sửa, sửa đến khi được mới thôi.”
Ban đầu chỉ phụ việc: đạp đất, gánh nước, xếp chum lên kệ. Dần dần anh được giao cho những việc khó hơn lên hình dáng, canh độ ẩm, phối men…
Đến năm 23 tuổi, anh tự đứng lò riêng. Và từ đó đến nay, chưa một năm nào anh rời khỏi nghề.
2. Làm chum gốm, một nghề chậm
Làm chum không vội được. Đó là điều anh Minh nhấn mạnh nhiều lần trong suốt cuộc trò chuyện. Để hoàn thành một chiếc chum đạt chuẩn, người thợ phải đi qua ít nhất 7 công đoạn: chọn đất - nhào đất - tạo dáng - phơi - sửa - tráng men - nung lò.
“Làm chum như trồng cây. Không thể hối đất khô, không thể ép lửa chín. Mỗi cái chum đi qua ít nhất 3 tuần từ lúc nhào đất đến khi ra lò. Có khi làm xong lại bỏ, vì nứt hoặc cháy men.”
Anh kể, làm chum vất vả hơn những loại đồ gốm nhỏ. “Đất làm chum phải ‘già’, tức là được ủ đủ ngày để dẻo mà không nhão. Nhào đất là công đoạn nặng nhất, tốn sức. Có hôm tôi và một đứa thợ nhào đất từ sáng tới chiều, đau lưng không đứng thẳng được.” Cái chum to thường phải hai người phối hợp: một người nặn phần đáy và thân dưới, một người đứng giữ và lên cổ chum.
“Mỗi chum làm xong là như xây xong một căn nhà. Chỉ khác là nhà thì tồn tại lâu, còn chum thì có thể nứt ngay ngày hôm sau nếu mình sai một nhịp nào đó.”
“Cứ tưởng chỉ cần có đất là làm được, nhưng không. Còn phải có nắng đẹp, gió vừa, nhiệt độ ổn định. Làm chum mà đoán sai thời tiết là toi.” Nghề này không chỉ cực, mà còn phụ thuộc rất nhiều vào thời tiết. Mưa nhiều thì đất lâu khô. Nắng gắt quá thì đất nứt chân chim. Gió nồm thì men không bắt, gió khô quá thì dễ vỡ cạnh. Rồi mới đến công đoạn nung cũng là lúc hồi hộp nhất.
3. Có những đêm không ngủ chỉ để canh lò
Anh Minh từng có giai đoạn mất ngủ hàng tháng vì một mẻ gốm lớn giao cho khách. Mỗi lần canh lò, anh và người phụ việc thay nhau thức suốt 3 đêm, kiểm tra nhiệt độ, nghe tiếng lửa, nhìn màu khói và ánh đỏ trong lò để điều chỉnh than.
“Không có cảm biến điện tử nào bằng mắt người đã quen lửa. Chỉ cần nhìn màu lò là biết lửa non hay già.”
Anh bảo, lửa có tiếng nói riêng. Khi cháy đều, khô khốc là tốt. Khi lửa bập bùng, réo khói là đất chưa khô. Những điều đó không có trong sách, chỉ có thể học bằng thời gian và bằng lỗi.
Tôi hỏi anh: “Giờ gốm mỹ nghệ, gốm trang trí lên ngôi, sao anh vẫn làm chum thứ đồ nặng, cồng kềnh, khó bán?”
Anh cười:
“Vì tôi quen với cái nặng. Làm chum không lời nhiều, nhưng là thứ mình hiểu, mình gắn bó từ nhỏ. Làm những thứ mình không yêu, tôi thấy mình giả tạo.”
Hiện tại, anh Minh vẫn nhận làm chum theo đặt hàng đều đặn. Có cái chum để sân, có cái để trang trí quán cà phê, nhà vườn. Có người đặt chỉ để trồng sen, trồng súng.
“Chum giờ không chỉ là vật dụng, nó thành một phần ký ức. Nhiều người tìm về nó như tìm về tuổi thơ ở quê.”
4. Một nghề mà ở đó "Lỗi" không phải là thất bại
Trước khi chia tay, tôi hỏi anh một câu có phần triết lý: “Thứ lớn nhất anh học được từ nghề này là gì?”
Anh ngẫm một chút rồi đáp:
“Là học cách chấp nhận lỗi. Làm gốm thì phải quen với việc sai. Nứt, cháy, méo không phải thất bại, mà là bài học. Làm lại, và làm tốt hơn. Mỗi cái chum hoàn hảo đều từng là một cái chum hỏng trước đó.”
Chum gốm đứng im lìm trong góc sân, nhưng nếu nhìn đủ lâu, bạn sẽ thấy trong nó có gì đó rất sống: vết tay, dấu đất, những đường rạn li ti tất cả là bằng chứng của bàn tay người thợ.
20 năm đứng lò, anh Minh không trở thành nghệ nhân nổi tiếng, cũng không có cửa hàng lớn. Nhưng mỗi cái chum anh làm ra đều chứa trong đó một phần rất thật phần thời gian, phần kiên nhẫn, phần lặng lẽ của một người vẫn tin rằng "giữ nghề là giữ cho mình một cách sống".
* Mẫu chum Bát Tràng đang được ưa chuộng nhất hiện nay
